(Verscheen in 1905, ’s Gravenhage, druk. Martinus Nijhoff)
Het was geen innerlijke drang, het was dwang van buiten die beide helften in 1815 tezamen voegde.
Er had, reeds eenigen tijd vóór de Fransche omwenteling, een "Belgisch vraagstuk" bestaan, dat het hoofd weer opstak toen de vloed afliep en Europa nieuw moest worden ingericht.
België was, in 1715, aan een huis toegevallen dat het land onder zeer bezwarende omstandigheden aanvaardde, als een soort dépôt in het belang van het Europeesch evenwicht, en in het bizonder als bolwerk voor de veiligheid van de Republiek der Vereenigde Nederlanden. Het lag afgescheiden van de overige deelen der Oostenrijksche monarchie, en was onmogelijk daarmede te vereenigen. Geen wonder dat de regeering te Weenen er dikwijls over dacht, een of ander meer begeerd land, Beieren bij voorkeur, tegen België te ruilen. Doch een dergelijk plan was zeer moeilijk te verwezenlijken: België was nu eenmaal zoo gelegen, dat de belangen van driekwart Europa bij zulk een ruil betrokken waren. Jozef II heeft in 1785 getracht de zaak door te zetten, maar zonder vrucht.
Ging dit ruildenkbeeld van den vreemden souverein uit, België zelf deed in het laatst der achttiende eeuw ook weer van zich spreken.
Het was lang geleden dat het dit ooit gedaan had. De vrede van 1648 had het land geen rust gebracht; juist daarna werd het meer dan ooit het slagveld, waarop de groote mogendheden van Europa haar geschillen kwamen uitvechten. Tot den vrede van Utrecht toe weerklinkt in België haast onafgebroken het hoefgetrappel van vreemde benden. Eerst die vrede bracht verademing. Een lange rust breekt aan, slechts, omstreeks het midden der eeuw, door den Oostenrijkschen successie-oorlog verstoord.
Het kon niet anders of het land moest zich in dezen tijd van langdurigen vrede eenigermate herstellen, al ging het nog zoo langzaam. Er was nameloos veel vernield, maar wat niet vernield had kunnen worden was de gunstige ligging van het land, de rijkdom van zijn bodem, de begaafdheid en de nijvere aard zijner bevolking. Van de ligging viel echter vooralsnog weinig voordeel te trekken: de geschiedenis der Compagnie van Oostende was er het droevige bewijs van. Doch bleef de handel België ontzegd, het kon zich op den landbouw en op de nijverheid toeleggen. Beide deze bedrijven gingen aanmerkelijk vooruit, met name onder de regeering van Maria Theresia.
Naarmate eenige welvaart terugkeerde, werd het natuurlijk minder gewillig verdragen, dat het land ten believe van de Republiek der Vereenigde Nederlanden gekortwiekt was. Het is, behalve tegenover Jozef II, voornamelijk tegenover Holland geweest, dat het België der achttiende eeuw zich bijwijlen weder een natie gevoeld heeft. De onwil om zich het barrière-tractaat te laten opleggen, de instemming die Jozef II ondervond toen hij de Hollandsche garnizoenen verwijderde, spreken duidelijk genoeg. Ware Keizer Jozef in andere opzichten niet dwars tegen den geest der bevolking ingegaan, zijn maatregelen tegen de Republiek zouden gewis nog veel hartelijker door haar zijn ondersteund. Dat het land niet van zijn natuurlijken weg naar zee gebruik mocht maken was inderdaad een monstruositeit; men vervange het woord Schelde eens door Texel of Maas, en brenge zich te binnen, wat dan "de sluiting" voor Holland zou beteekend hebben! Doch naarmate de Republiek haar grootheid tanen zag, klampte zij zich te angstvalliger aan haar voorrecht vast.
Nog meer evenwel dan de antipathie tegen het Noorden, bracht die tegen de regeering van Jozef II de Belgen bijeen. Jozef was sedert Philips II de eerste vorst, die in het binnenlandsch bestuur den geest der bevolking moedwillig tartte. Geheel iets anders was het, de verlichting der eeuw in het land toe te laten en zelfs te bevorderen, geheel iets anders, haar, van de bureaux der regeering uit, een niets ontzienden aanval te doen richten tegen al wat bij overlevering bestond. En Jozef II wilde daarbij de Nederlanden regeeren van uit Weenen, gelijk eenmaal Philips van uit het Escoriaal. "Il imagine tout", schrijft Starhemberg, zijn gewezen minister in Brussel, aan Mercy, "il voit tout, dirige, exécute et gouverne tout par lui-même. Les divers départemens ne sont que des corps organisés auxquels il donne l'impulsion qui les met en mouvement, mais ils ne peuvent rien par eux-mêmes et ne sont pas même assurés d'un jour à l'autre de leur propre existence et encore moins du maintien de leur ressort." [Schlitter, Regierung Josefs II in den Österreichischen Niederlanden, I, 164] De processiën werden verboden, op grond dat zij "geen eer deden aan de verlichting van het volk." [Belgiojoso aan Kaunitz, 9 Mei 1786 (Schlitter I, 159.)] Alle dorpskermissen zouden--waartoe?--in het geheele land plaats moeten hebben op één en denzelfden dag. Tegen dergelijke schoolmeesterij kwam ten slotte de massa van het volk in verzet, niet enkel de duisterlingen.
Opmerkelijk is, dat het Jozef niet aan machtigen steun voor zijn hervormingen zou ontbroken hebben, indien hij te werk had willen gaan als een bezadigd man en niet als een dolkop. Er berust in de archieven te Weenen een merkwaardig stuk van den markies du Chasteler, dat aangeeft welke groote doeleinden de Keizer najaagt in zaken van godsdienst, rechtspraak en bestuur; vervolgens op welke wijze hij zijn doel heeft zoeken te bereiken, en eindelijk hoe hij het had kunnen bereiken, of althans nader komen, zonder zooveel aanstoot te geven [Bij Schlitter, I, 188-202] . De grondtoon van het stuk is een klacht, dat de Keizer de natie het goede op wil leggen buiten haar om, en geen oog heeft voor haar eigenaardigheden. Zoo waren er veel onder de hoogere standen, die minder bezwaar hadden tegen de zaak dan tegen de uitvoering. Maar Jozef luisterde naar geen waarschuwingen, en het volk stond tegen hem op.
Het was gedurende dezen opstand, dat van Belgische zijde de vraag opgeworpen werd naar de toekomstige verhouding tot Noord-Nederland. Men kon niet van Oostenrijk af zonder buitenlandsche hulp, en, zooals de politieke verhoudingen van 1789 lagen, moest die komen van de drie verbondenen, Engeland, de Republiek en Pruisen. Van deze drie nam Pruisen, uit vijandschap tegen Oostenrijk, de meest tegemoetkomende houding tegenover de Belgen aan. Meer terughoudend waren Engeland en de Republiek; het gold dus vooral, deze beide voor de zaak van den opstand te winnen. Tot dit doel begaf zich de advocaat van der Noot naar Londen en naar den Haag, en spiegelde in het eene land de koningskroon aan den hertog van York, in het andere een algemeen stadhouderschap aan den tweeden zoon van den Prins van Oranje voor. Deze aanbiedingen waren niet ernstig gemeend en werden ook niet ernstig opgenomen. In den Haag sprak van der Noot ook over een toekomstige vereeniging der Belgische en Nederlandsche republieken, een denkbeeld, dat toen ook in het vlugschrift La République belgique is aanbevolen. De Noordnederlandsche staatkunde van 1789 echter was van zulk een vereeniging afkeerig: de Raadpensionaris van de Spiegel noemt het, in een brief aan den gezant der Republiek in Engeland, "een chimère, welke aan ons althans niet convenieeren zoude" [Zie mijne "Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840", I, 140] . Hij wilde de onafhankelijkheid van België slechts erkennen op beding, dat van de voorrechten, die Nederland bij tractaat ten opzichte van België had verkregen, iedere letter gehandhaafd bleef [Gedenkstukken I, 141 (instructie aan d'Yvoy)] . Een vreedzame oplossing van het Belgische vraagstuk, waarbij het land, tegen bevestiging zijner oude privilegiën, onder de gehoorzaamheid des Keizers terugkeerde, was hem verreweg het liefst; hij voorzag te goed, dat een krachtige nationale staat in België de voorrechten van Holland niet lang zou kunnen eerbiedigen, en ze ten offer te leggen op het altaar eener groot-Nederlandsche gedachte lag toen geheel en al buiten den Hollandschen gezichtskring. Maar het scheen een oogenblik, in het begin van 1790, alsof men werkelijk geen andere keus had, dan België als een onafhankelijk land te erkennen; het had de vreemde troepen verjaagd: liet men het nu los, dan zouden Lafayette en de Nationale Vergadering in Frankrijk zich van de beweging meester maken, tot groot nadeel van het belang der zeemogendheden. In dezen tijd heeft van de Spiegel overwogen, hoever hij, zoo de nood drong, met België zou willen gaan. Zijn "Generaale Gronden van een verbond tusschen de twee Republieken" komen op het volgende neder: "De beide Republieken zullen independent zijn van malkander en hebben haare eigen souverainiteit, administratie van justitie, politie, militie, finantie en wat verder tot de regten der souverainiteit behoort, maar zullen zich ten aanzien van de onderlinge defensie zoo nauw confoedereeren alsof zij maar éénen Staat uitmaakten" [ Gedenkstukken I, 145] . Derhalve geen aanvallende oorlog, geen alliantiën, geen doortocht aan vreemde troepen dan met gemeen goedvinden; wederzijdsche inzage van den staat van elkanders weermiddelen; éénmaal per jaar een bijeenkomst van wederzijdsche afgevaardigden, "in welke gehandeld zal worden van den staat van defensie, van alliantiën, en in 't generaal van alles wat tot deeze confoederatie relatief is, doch niet beslooten dan op approbatie van de wederzijdsche souvereinen." In tijd van oorlog zal deze vergadering permanent zijn, en zullen de vereenigde legers worden aangevoerd door den Erfkapitein-generaal van de Vereenigde Nederlanden [Overeenkomst met van de Spiegel's denkbeelden vertoont het vlugschrift: Wat staat ons Batavieren te doen bij het vrijwordender Belgen (Januari 1790)] .
Een militaire conventie dus is het uiterste waartoe van de Spiegel komen wil. Van een Belgisch stadhouderschap voor een lid van het huis van Oranje wil hij niet hooren. Men behoeft zich ook geen oogenblik voor te stellen, dat deze zaak van Belgische zijde ernstig was gemeend. Zij was door van der Noot voorgespiegeld in Mei 1789, zeer in het vage, als een eerste aanloksel. In December 1789 evenwel was de eigenlijke intellectueele leider der zaken, de kanunnik van Eupen, in den Haag geweest, en had de grondslagen opgegeven der constitutie die men voor de nieuwe republiek dacht aan te nemen: een vergadering van Staten-Generaal, die souverein zal zijn tegenover het buitenland en ten opzichte der landsverdediging; een onder de Staten-Generaal gestelden Raad van State; voorts zelfregeering der provinciën. Een prins of gouverneur dacht van Eupen niet aan te nemen [Renfner 15 Dec. 1789 ("si la chose est possible, nous ne voulons ni prince ni gouverneur").--"Notre ambition se borne à avoir autant d'amis que de voisins, mais point de maîtres" (van Eupen aan Lafayette, nieuwjaar 1790).--Gedenkstukken I, p. XLIV.] . Van de Spiegel's "generale gronden" voor een verbond tusschen Noord en Zuid waren "en gros met van Eupen beredeneerd". Zij zijn te beschouwen als de grondslag waarop de wezenlijke leiders der Belgische en der Nederlandsche staatkunde van 1790 van oordeel waren dat een toenadering kon worden beproefd ; wat daarboven uitging was toenmaals òf niet oprecht gemeend, of ijdele plannenmakerij. En of zelfs op de "generale gronden" de toenadering mogelijk zou zijn geweest? Ik geloof het geen oogenblik. Het wachtschip bij Saaftingen vertegenwoordigde in werkelijkheid een soort Chineeschen muur, dien Holland niet wilde laten springen, en dien een in waarheid zich onafhankelijk gevoelend België geen tien, geen vijf jaar meer zou willen laten staan. Het netelig punt der handelsvoorrechten werd dan ook door de Belgische onderhandelaars zooveel mogelijk ontweken. "Nous n'aimerions pas à recevoir des lois trop dures, mais à cela près qu'on ne nous redoute pas, " schrijft van Eupen aan zijn agent in den Haag, Leempoel. "Niet zeer voor de vuist, " meende van de Spiegel. Een woord van van Eupen aan van de Spiegel's man te Brussel, d'Yvoy, was iets duidelijker: "dat er geene de minste reden van vrees was voor al 't geen waarvan de Republiek volgens de tractaten jouïsseert, maar dat zij onmogelijk, zonder zigzelven in gevaar te brengen, thans van eenige zekerheid dienaangaande te geven konden spreeken." [ Gedenkstukken I, p. XLVII] Zonder die zekerheid evenwel zou de Republiek de onafhankelijkheid van België nimmer erkennen, en zonder die erkenning was er geen mogelijkheid van verbond. Er was nog een andere omstandigheid, die het welslagen van een Belgisch-Nederlandsch verbond in 1790 in de hoogste mate onwaarschijnlijk maakte. Beide landen waren innerlijk verdeeld. Noord-Nederland had juist eenige jaren van hevige partijberoering doorgemaakt, die met een materieele, niet met een zedelijke overwinning der partij van het behoud waren geeindigd. Duizende patriotten waren naar België of naar Frankrijk uitgeweken, en wachtten op het oogenblik om met Fransche hulp de oude Republiek ten val te brengen en een nieuw staatsgebouw op te richten op den grondslag der "rechten van den mensch". Zij waren zeker van de instemming van de meerderheid der beschaafde burgerij in het land zelf. Een zeer dringende reden, waarom de Nederlandsche regeering op goeden voet met de leiders der Brabantsche omwenteling blijven wilde, was de mogelijkheid dat zij zich door Frankrijk op sleeptouw zouden laten nemen, waar de partij der omwenteling met de Belgische opstandelingen de vijandschap tegen Oostenrijk gemeen had. Een oorlog tegen Oostenrijk kon zeer licht tot een oorlog tegen de zeemogendheden worden uitgebreid, waarin dan België niet aan de zijde van Holland staan kon, maar geheel in den stroom der Fransche omwenteling zou worden medegesleept, waardoor Hollands voormuur tegen den inval der Franschen en der Bataafsche patriotten kwam te vervallen. Hierom was het voor Holland dringend noodig dat de Belgische omwenteling haar zelfstandig karakter behield, hetgeen alleen kon geschieden door een volledige zegepraal der conservatieve partij van van Eupen en van der Noot op haar democratische tegenstanders. Want het verzet tegen Keizer Jozef was van zeer onderscheiden motieven uitgegaan: ook in België bestond een democratische partij, die met de ouderwetsche Staten van Brabant of van Vlaanderen niets gemeen had, dan dat ook zij tegen den Keizer was opgestaan. Het waren de behoudende elementen in Noord en Zuid die eenigermate elkander zochten; die vooruitstrevenden van beide landen zochten gelijkelijk Frankrijk.
Op den naam "revolutie" af, was de Brabantsche beweging in de Fransche hoofdstad met jubel begroet. Men verheerlijkte in éénen adem Les Révolutions de France et de Brabant [ Naam der courant van Camille Desmoulins] . Zoodra men zich echter met de Brabantsche zaken daadwerkelijk inliet, bleek dat de Fransche vrijheidsbegrippen geen hardnekkiger tegenstanders hadden dan van Eupen en van der Noot. Nauwelijks was de Brabantsche opstand gelukt, of Nootianen en Vonckisten lagen in open strijd. Den 16{den} Maart 1790 brak te Brussel een woeste furie tegen Vonck en de zijnen uit, waarbij een volkshoop, onder oogluiking der Staten, zich van de aan Parijs ontleende revolutionnaire terminologie bediende tegen de voorstanders der Parijsche denkbeelden. Den 18{den} Maart ontdekte Lafayette in de Parijsche Nationale Vergadering met leedwezen, "dat het congres der Belgische Staten niet het ware karakter eener vertegenwoordiging van het souvereine volk scheen te vertoonen". Het licht was eindelijk opgegaan! De Vonckisten vluchtten naar Frankrijk, dat nu, naast eenige duizend Bataafsche, eenige duizend Belgische uitgewekenen te herbergen kreeg, die niet anders verwachtten of de Fransche wapenen zouden hen op staanden voet gaan wreken.
Het is in 1790 echter niet daartoe gekomen. Den 20{sten} Februari was Jozef II gestorven, en zijn opvolger koos de partij van zich met het drievoudig verbond over België te verstaan. Hij offerde Jozefs hervormingen op en verleende een amnestie, en de drie mogendheden hielpen hem België te herwinnen. Er was geen wapengeweld voor noodig: de Statenpartij verwierf wat zij bovenal verlangde en wat zij van Frankrijk niet hopen mocht: haar behoud.
De geschiedenis van 1789 en 1790 is bij uitstek leerzaam. Zij toont aan dat, aan den vooravond van den Franschen inval die aan het bestaan van het oude België en van het oude Nederland een einde zou maken, van geneigdheid tot hartelijke toenadering bij geen van beide een spoor te ontdekken was. Niet de beide volken, maar de beide regeeringen naderden elkander voor een oogenblik, enkel uit zucht tot zelfbehoud, maar geen van beide was daarbij oprecht. De Belgen beloofden ons zaken die zij aan zichzelven verplicht waren niet te houden; wij lieten ons met hen in omdat men hen niet in de armen van Frankrijk mocht drijven, maar hadden oneindig liever dat het land onder de gehoorzaamheid aan een Keizer terugkeerde die onze voorrechten ontzag, dan dat het onafhankelijk bleef. Twee jaar echter nadat wij ons recht der Scheldesluiting zoo fraai uit de klem meenden te hebben geholpen, werd het door de Fransche Conventie voor altijd verbeurd verklaard. Tegelijkertijd vielen de welgedane magisters en prelaten, die zich in 1790 zoo over de ketterijen der Vonckisten hadden ontsteld, aan de duizendmaal erger Carmagnolen ten prooi.
Een punt, dat wij nog te nauwernood aanroerden, was de houding van het Oranjehuis ten opzichte der Belgische zaken. De Prinses van Oranje gevoelde zich door het aanbod van een stadhouderschap aan haar zoon gevleid, maar het is laster, dat zij ter bevordering van zulk een plan in België op alle mogelijke wijze zou hebben geintrigueerd. Haar welbewaard persoonlijk archief lijdt op dit punt het strengste onderzoek; wat de Bataafsche uitgewekenen daaromtrent destijds in honderd couranten en pamfletten hebben beweerd, en wat daaruit in tal van jongere geschriften is overgenomen, is product geweest van hun door vrees verbijsterde verbeelding [Ik meen dit te hebben aangetoond in de inleiding van het eerste deel mijner meervermelde Gedenkstukken, p. XLII vv.] . In dezelfde maand waarin van de Spiegel zijn "Generaale Gronden" op het papier bracht, heeft ook de Prinses haar Belgisch program opgemaakt. Het komt met de denkbeelden van van de Spiegel nagenoeg geheel overeen, alleen verheft zij haar gemaal tot kapitein-generaal van het Belgische leger ook in vredestijd, waarbij zij de opmerking voegt, dat, waren beiden niet zoo jong, een van haar zoons gevoeglijk onder den Prins dat leger zou kunnen commandeeren [Gedenkstukken I, p. XLV. Voor "wel" leze men daar: "wil"] . Zij was dus van het denkbeeld, een van haar zoons een toekomst in België bereid te zien, niet afkeerig, maar heeft voortdurend haar wensch aan het inzicht van van de Spiegel ondergeschikt laten blijven, en zelf geen stappen tot de uitvoering van zulk een plan gedaan of laten doen, hoewel men haar hiertoe te Berlijn, waar zij in den zomer van 1789 verbleef en waar toen de verloving van den Erfprins met de dochter van Frederik Willem II beklonken werd, ongetwijfeld sterk aangemoedigd heeft. Hertzberg wenschte op dat oogenblik niets liever, dan dat het huis van Oranje zich zoo diep mogelijk in de Belgische zaken stak. Op den zeventienjarigen, eerzuchtigen Erfprins heeft dit alles ongetwijfeld een diepen indruk gemaakt. Lang voor 1814, in 1795 en 1799 reeds, heeft hij de Belgische zaken in verband gebracht met de vooruitzichten van zijn persoon en zijn huis [Zie voor 1795 het eerlang verschijnende tweede deel mijner Gedenkstukken; voor 1799 Piot in Compte-rendu Comm. Royale, 1877] . Zoo dikwijls er sprake is van een bevrijding der Vereenigde Nederlanden en van een herstel van de stadhouderlijke familie aldaar, tracht hij betrekkingen aan te knoopen met Belgische ontevredenen; hij wil bewerken dat het Zuiden tegelijk met het Noorden opstaan, en tegelijk met het Noorden zich onder het huis van Oranje zal begeven. Eerst veel later is dit denkbeeld door Engeland overgenomen, dat hem in 1799 te dezen opzichte zelfs zeer duidelijk gedwarsboomd heeft. De Engelsche staatkunde was toen, gelijk zij het in 1789 geweest was, van de proefneming met een Oranje in België nog zeer beslist afkeerig.
Het is merkwaardig, hoe, nadat het denkbeeld eener vereeniging eenmaal in 1789 en '90 in openbaren druk was uitgesproken, het telkens weder ergens voor den dag komt, dan hier, dan daar. De conservatieven van beide landen waren er over begonnen; de democraten werden op hunne beurt een oogenblik door het verleidelijk denkbeeld meegesleept. Onder de uitgewekenen van beide volken in Frankrijk is meermalen uitgesproken, dat men zich vereenigen moest om tegelijk de vrijheid van de Oostenrijksche en van de Vereenigde Nederlanden (en daarbij van Luik) te bevechten, en dat dan de vestiging eener groot-Nederlandsche republiek zou zijn aangewezen [Gedenkstukken I, p. XXXV, 36, 43, 51-54, 463, 693-'98] . Het was zeer natuurlijk dat zulk een denkbeeld in dezen tijd opkwam. Men had elkander noodig tegen gelijksoortige vijanden: den Keizer en de Staten in België, den Prins en de Staten in Holland. De opwinding voor vrijheid en menschenrechten kon ook licht de groote belangen doen vergeten, welke Noord en Zuid tot dusver gescheiden hadden gehouden: die van godsdienst en handel. Een afvallig katholiek en een afvallig calvinist konden een even braaf sansculot worden, en wat maakte verschil van rijkdom uit, waar de broederschap heerschen zou? De schepping van een dergelijke groot-Nederlandsche republiek was zelfs min of meer een stokpaard van sommige redenaars der Gironde; zij scheen de natuurlijke toepassing van het axioma, dat Frankrijk door een kring van vrije republieken moest worden omringd. "Hors des limites de son empire", zeide een rapport van Lasource, "la République française ne veut avoir d'autre domaine que la reconnaissance des peuples" [ Sorel, l'Europe et la Révolution française, III, 154] . Zoo luidde de theorie, maar de practijk was het decreet van 15 December 1792, vrijbrief tot een systeem van roof en brandschatting, dat de Belgen tot wanhoop dreef. Er was geen sprake van dat Frankrijk, als het van het woord tot de daad moest overgaan, de oprichting eener groot-Nederlandsche republiek een oogenblik zou kunnen gedoogen. Curieus is het, in het verslag van een onderhoud van een Noordnederlandsch uitgewekene met den Franschen minister Lebrun, in October 1792 gehouden, te lezen hoe het de Franschman is, die de vereeniging aanprijst, en de Hollander, die ten antwoord geeft: "wij weten immers veel te goed dat Frankrijk het nooit toelaten zal" [ Gedenkstukken I, 43] . Als dan ook in het begin van 1795 door de Bataafsche gezanten te Parijs een intrigue met een Brusselaar in deze richting wordt opgezet, volgt van de zijde van het Comité de Salut Public een heftige snauw, en worden de gezanten door hun eigen regeering in den Haag oogenblikkelijk gedesavoueerd. Zij waren dan ook hun instructie te buiten gegaan, die hen voorschreef het niet op de verwerving, maar op de verdeeling van België toe te leggen. Er gingen in Frankrijk toen nog enkele stemmen op, om zich met een grensverbetering tevreden te stellen, en niet gansch België in te lijven; de instructie nu, een werk van Pieter Paulus, vraagt voor de Bataafsche Republiek de Vlaamsche kust tot Nieuwpoort, en verder alles wat ten Noorden eener lijn Nieuwpoort-Yperen-Kortrijk-Gent-Dendermonde-Antwerpen-Maastricht-Venlo-Wezel ligt [Gedenkstukken I, 662] . Die een dergelijken moordaanslag op België beraamt, is zeker niet met "broederschap" voor dat land vervuld. Doch wel verre van over zulk een verdeeling ook maar te spreken, nam Frankrijk, dat heel België voor zich behield, ons ook nog een stuk van ons eigen gebied af, waarvoor het ons een vergoeding toezegde in het Oosten, in Kleefs- en Munsterland, die nimmer is toegewezen.
Ook in België waren de tijden er niet naar, om aan iets anders dan eigen lijfsbehoud te denken, maar, minder gelukkig dan het voorwaar reeds niet fortuinlijke Nederland, zag het zelfs geen mogelijkheid althans den schijn van een zelfstandig bestaan te redden. Het land was, na twee invallen der Fransche legers en der Fransche Conventie-commissarissen, ongeveer tot vertwijfeling gebracht. Het verzocht zelf om bij Frankrijk te worden ingelijfd. "La réunion de la Belgique à la France", zegt een rapport van den commissaris Haussmann van 27 Februari 1795, "est généralement désirée; ceux mêmes qui n'étaient pas pour le système républicain, sentent que le salut de la Belgique dépend de cette réunion". De representant Lesage d'Eure-et-Loir kwam er later in de Conventie voor uit, wat deze raadselspreuk beteekende. "Des députés belges m'ont dit", zeide hij: "Vous nous avez rendus tellement malheureux, l'état d'incertitude, d'anxiété, de peine où vous nous retenez encore est tellement insupportable, que nous aimons encore mieux être à la France que de rester comme nous sommes" [ Borgnet, Histoire des Belges à la fin du XVIIIe siècle, II, 394.] . Bij decreet van 1 October 1795 sprak de Conventie de inlijving uit, op een rapport van Merlin de Douai, dat de zwakheid van eene Belgische, en de kracht van eene Belgisch-Hollandsche republiek, gelijkelijk een gevaar voor Frankrijk noemde, en de noodzakelijkheid van Frankrijks uitbreiding tot den Rijn als een staatkundig dogma consacreerde. De revolutie had dus de scheiding van België en Holland opnieuw bevestigd. Doch meer theoretisch dan practisch: in werkelijkheid was Hollands onafhankelijkheid een ietwat verzachte onderwerping, tot in 1810 ook dit verschil in graad werd opgeheven.
In 1813 nu kwam uit, hoeveel Holland in zijn geschiedenis der laatste eeuwen op België voor had. Het kon veel gemakkelijker dan België een nationaal middelpunt vinden. Het riep den Prins van Oranje terug. België kon op zijn best Oostenrijk inroepen, maar Oostenrijk wilde niet eenmaal ingeroepen zijn. Oranje daarentegen verlangde niet beter.
Het had hard geboet voor 1787 en 1799. De man, die op den laatsten November 1813 te Scheveningen voet aan wal zette, behoorde met zijn geheele wezen tot een anderen tijd als de in 1795 gevluchte vader. Aanstonds na die vlucht was tusschen Willem V en den Erfprins verschil van meening ontstaan over de tegenover de omwenteling aan te nemen houding. Willem V weigerde alles, zoo het niet op volledig herstel van het oude neerkwam, en hield zich aan Engeland, de eenige macht die mede dit volledig herstel zeide te beoogen. De zoon vestigde zijn hoop op Pruisen, en nam zijn vaste woonplaats te Berlijn. Hij begreep de noodzakelijkheid, een nieuwen staat van zaken te doen rusten op de instemming der gematigden van alle partijen. In 1799 bleek dan ook, dat de patriotten, zoo de Franschen de nederlaag hadden geleden, zich niet zouden onttrokken hebben aan een poging om zich met hem te verstaan. Van een weder aannemen van Willem V was bij niemand van hen sprake. Maar de Franschen overwonnen, en het huis van Oranje moest een heenkomen zoeken in de wereld. Weldra kondigde Engeland aan, dat het voorshands alle pogingen tot restauratie opgaf. Napoleon, die als Consul bij den vrede van Amiens zich tot schadevergoeding voor het stadhouderschap verplicht had, gaf niet meer dan een vrij armzalig brok, dat hij als Keizer in 1806 weder terugnam. Tegelijk werd Pruisen lamgeslagen, de macht waarop de Prins van Oranje [Prins sedert den dood van Willem V, 9 April 1806.] bij voorkeur had gebouwd. De toekomst van het Oranjehuis kon slechts in de vernedering van Napoleon, en deze slechts in de overwinning van Engeland liggen; met Engeland moest dus de Prins weder aanknoopen. Hij beproefde het jaar op jaar, maar Engeland gedroeg zich te zijnen opzichte meer dan koel. Het ontving wel 's Prinsen zoon, naar Oxford gezonden om een Engelsche opvoeding te genieten, maar aan den vader scheen men niets te willen vergeven. In den zoon zag men een geschikt kandidaat voor de hand van prinses Charlotte, lang voor omtrent een eventueel herstel van den vader iets was bepaald.
Eerst na Napoleon's nederlaag in Rusland kwam hierin verandering. De Prins van Oranje, begrijpend dat het nu of nooit de tijd was tot een verklaring met het Britsche kabinet te komen, stak in het begin van 1813 zonder verlof gevraagd te hebben naar Engeland over; hij deed het met voorweten en goedvinden van Frederik Willem III en Alexander. Sedert Pruisen was opgestaan en zich met Rusland verbonden had, was een bevrijding van Nederland binnen de grenzen van het mogelijke komen te liggen; Engeland onttrok zich nu ook niet langer aan een bespreking met het natuurlijke hoofd eener nieuwe Nederlandsche regeering, al had het ook zorg gedragen zich tegenover een zoo eigenzinnig en vasthoudend man als men wist dat de Prins was, vooral niet te vroeg te binden. Het stelde hem thans, informeel, de volgende voorwaarden: herstel in een uitgebreider Nederland, dat niet al de overzeesche bezittingen van de oude Republiek zou terug bekomen. De Prins nam, bij een 27 April 1813 gedagteekend stuk, beide voorwaarden aan [Voetnot ; "Extension des frontières de la Hollande, soit par une sorte de nouvelle Barrière plus efficace que l'ancienne, soit par la réunion de quelques portions du territoire voisin de l'ancienne République."--De Prins zal afwachten, "jusqu'à quel point la Grande Bretagne croirait convenable à ses propres intérêts de se dessaisir en faveur de cet état régénéré des colonies hollandaises dont Elle a fait la conquête pendant la guerre" (Minute des principaux points touchés par le Prince d'Orange dans son entretien avec Lord Castlereagh, le 27 avril 1813).--Dit stuk zal door mij worden uitgegeven in het vervolg der meergemelde Gedenkstukken. Einde van de voetnot.
Engeland, door 1792 en 1794 geleerd, wilde België in handen zien van een macht, die er voortdurend het hoogste belang bij hebben zou, dit land tegen Frankrijk te verdedigen. Oostenrijk kon die macht niet zijn, Holland wel. Men rekende dat het, met België vereenigd, middelen genoeg had om een krachtige verdediging tegen Frankrijk te voeren; voor zooveel noodig kon Engeland bijdragen in de kosten van vestingbouw op het zuiderfrontier. Daarentegen had Holland geen zeemacht van belang meer, en geen middelen om er een te scheppen. Het was dus niet de macht, aan welke met vertrouwen de verdediging van de Kaap en Ceylon tegen Frankrijk kon worden overgelaten. De Kaap en Ceylon in zwakke handen waren een bedreiging van Engelands bezit in Indië, zonder hetwelk Engeland rekende niet meer te kunnen bestaan. Sedert Suffren in 1782, op de Kaap en Ceylon gesteund, den voor Engeland zoo hoogst gevaarlijken scheepstocht tegen Indië had kunnen ondernemen, had men te Londen ingezien, dat deze beide koloniën bij de eerste gelegenheid de beste Engelsch moesten worden. Ware het mogelijk geweest ze nog vóór 1784 te veroveren, zij zouden zeker niet bij den vrede teruggegeven zijn. In 1795 overreedde Engeland Prins Willem V, alle gouverneurs van Nederlandsche bezittingen tot vrijwillige inbewaargeving hunner posten aan Engeland aan te schrijven; voldeden zij hieraan, dan zou Engeland, bij een te verwachten herstel der "wettige regeering" in Nederland, aan deze de koloniën teruggeven. Deze belofte van 1795 kon echter in 1813 niet tegen Engeland worden ingeroepen, vooreerst omdat in verreweg de meeste koloniën geen ~vrijwillige~ inbewaargeving had plaats gehad, maar ook omdat beide contractanten van 1795, Engeland en de Prins, in of na 1802 het begrip der "onwettigheid" van de Bataafsche regeering hadden prijsgegeven: beiden hadden tractaten met haar gesloten [46] . Bij den vrede van 1802 had Engeland alle Nederlandsche koloniën die het veroverd had, of waarin het toegelaten was, aan de Bataafsche Republiek afgestaan, op Ceylon na, dat uitdrukkelijk in vollen eigendom aan Engeland werd gelaten. Sedert de hervatting der vijandelijkheden in 1803 waren alle bij den vrede van 1802 Bataafsch geworden koloniën weder met de wapenen door Engeland veroverd, zonder dat eenige toezegging hoegenaamd van latere teruggave was gedaan. Formeel noch moreel was Engeland thans tot teruggave van eenige kolonie verplicht, en het was vast besloten, behalve het reeds in 1802 bij tractaat afgestane Ceylon, ook de Kaap te houden. Volstrekt niet uitgemaakt was het evenwel in 1813, dat tevens Demerary, Essequebo en Berbice aan Engeland zouden blijven [Vgl. Lord Malmesbury aan Fagel, 3 Dec. 1813, bij van Deventer, Het Nederlandsch Gezag over Java sedert 1811, bl. 25.] ; de sterke aandrang der Engelsche belanghebbenden in 1814, en de gebleken noodzaak om, in ruil voor Zwedens afstand van Guadeloupe aan Frankrijk, en voor Ruslands bewilliging in de vereeniging van Holland en België, groote opofferingen in geld te doen, zijn voorzeker van overwegenden invloed op de eindbeslissing geweest. Bij de overeenkomst in April 1813 is niet uitgemaakt, ~welke~ koloniën zouden worden teruggegeven; slechts erkende de Prins het recht van Engeland, om alleen af te staan wat het zelf verkoos. Het heeft den Oostindischen archipel teruggegeven, tegen welks kostbaar beheer toen door de Engelsche Oostindische Compagnie werd opgezien (zij had met Engelsch-Indië de handen vol), terwijl men wist dat Holland meende Java en de Molukken niet te kunnen missen, en dus de niet-teruggave Holland zoodanig zou hebben doen mokken, dat het ongeschikt werd voor de bevordering van Engelands oogmerken op het vasteland;--verder Suriname, de eenige van de oud-Nederlandsche bezittingen in Guyana, waarbij het Engelsch kapitaal nog niet in overwegende mate was geïnteresseerd;--de Westindische eilanden en de Goudkust, welke van ondergeschikt belang werden geacht. Daarentegen zegde Engeland een bijdrage van twee millioen pond toe in de kosten van den vestingbouw tegen Frankrijk; keerde het aan Zweden, tot afkoop eener door deze macht wegens den afstand van Guadeloupe gemaakte aanspraak op schadevergoeding met oud-Nederlandsche bezittingen in West-Indië, een millioen pond uit, en nam het de betaling op zich van de helft eener schuld van zes millioen pond, welke Rusland had aangegaan te Amsterdam (tractaat van 13 Augustus 1814). Holland heeft dus de Kaap niet aan Engeland verkocht, om de goede reden dat het die niet had. Het ~kon~ geen enkele kolonie aan Engeland meer verkoopen. Het bekwam er enkele van Engeland terug, op voorwaarde dat het in de vereeniging met België toestemde, de grens van België tegen Frankrijk zwaar versterkte (voor de helft op zijn eigen kosten), en de wederhelft der schuld van zes millioen pond van Rusland overnam. Had het zich aan deze voorwaarden willen onttrekken, het zou zeker Java niet hebben teruggekregen. Ook is er geen sprake van dat het de Kaap zou terugbekomen hebben, indien het tot zijn eigen grondgebied beperkt ware gebleven. De gansche zaak is geen koop en verkoop geweest (al heeft de Engelsche regeering er in het tractaat, ter ontlasting van haar verantwoordelijkheid tegenover het parlement, dien schijn aan gegeven), maar een gedwongen ruil.
Behalve het beginsel van vergrooting van Nederlands grondgebied, en dat van gedeeltelijke teruggave der Nederlandsche koloniën, werd in April 1813 nog een derde punt tusschen den Prins en Engeland vastgesteld. De vergrooting van Holland zou geen doel treffen, indien men tot Hollands ouden regeeringsvorm terugkeerde, die het uitvoerend gezag verdeeld en verlamd had. Er werd dus bepaald, dat men niet eenvoudig den toestand van vóór 1795 zou herstellen, maar een regeering invoeren die gelijkelijk aan de wenschen der Hollandsche natie en aan die der mogendheden voldeed ["Un système de gouvernement qui conciliât le voeu de la nation hollandaise avec les vues des puissances appelées à influer si puissamment sur les destinées futures de cette nation".] . De titel, dien de Prins zou aannemen, werd nog in het midden gelaten. Hoever men met de uitbreiding van grondgebied, hoe hoog men in de verheffing van den Prins zou gaan, moest van omstandigheden afhangen: van het succes der wapenen, van de bewilliging der bondgenooten, en, wat de aanvaarding der souvereiniteit betreft, van de stemming in Holland zelf. Het bleek weldra dat deze juist in de souvereiniteit van het huis van Oranje een waarborg zag tegen herleving der oude partijgeschillen. Toen dan ook in November 1813 Repelaer namens het Haagsch comité van den opstand bij den Prins in Engeland kwam, zeide deze dat men in Holland twee zaken verlangen moest: handhaving der sedert 1795 bestaande gelijkheid van alle gezindten voor de wet, en aanvaarding der souvereiniteit. De Prins zeide het eerste grif toe; het andere niet dadelijk. De keus van een titel hing met de voorgenomen uitbreiding van grondgebied samen, en eer hij van deze laatste in het openbaar kon spreken, moest allereerst België op de Franschen veroverd en de toestemming der bondgenooten voor de vereeniging verkregen zijn. Dit nu was in November 1813 nog niet het geval. Toen het echter bleek dat Engeland evenzeer als de Hollanders de onmiddellijke aanvaarding der souvereiniteit wenschte, bepaalde hij voorloopig zijn keus op den titel van "Souverein Vorst der Vereenigde Nederlanden", welke hem dan ook dadelijk bij zijn komst in het land is aangeboden.
Reeds vóór de opstand in Holland uitbrak, was Engeland begonnen het punt der uitbreiding van grondgebied bij de bondgenooten in te leiden. Het eerste wat het te kennen gaf was, dat Antwerpen bij Holland moest worden gevoegd met zooveel gebied als noodig was om aan dit land een goed verdedigbare grens te geven [Voetnot : "Memorandum respecting Holland, submitted to the Powers", einde October 1813 (F. O.), in Fransche vertaling bij van Dijk, Répertoire des traités conclus par la Hollande, bl. 66.--Met F.O., A. E., v. M. duid ik afschriften aan in het bezit der Commissie van Advies voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën, genomen naar bescheiden uit de archieven van het Foreign Office te Londen, van het departement der Affaires Etrangères te Parijs, en uit de nalatenschap van van Maanen (Rijksarchief, den Haag). Al de dus aangehaalde stukken worden gedrukt in het vervolg mijner meervermelde uitgave). Van aanhechting van België in zijn geheel werd niet gesproken. De gedachte die dezen voorslag had ingegeven, was, dat in ieder geval het "pistool", dat Napoleon in Antwerpen "op Engelands borst" hield gericht, ontladen moest worden, ook al bleek het niet mogelijk, Frankrijk geheel tot de grenzen van 1792 terug te brengen. Het was niet uitgesloten, dat men in de eischen ten behoeve van Holland verder zou gaan, als heel België vrij kwam, en Oostenrijk er geen aartshertog in plaatsen wilde. De Prins van Oranje wees reeds op het belang Luxemburg en Gulik voor de verdediging der Nederlanden, en wilde dat de uitbreiding gansch België en al het land tusschen Maas, Rijn en Moezel zou omvatten [De Prins van Oranje aan Castlereagh, 9 Nov. 1813 (F. O.)] . Dit stemde Lord Castlereagh niet toe, maar hij was toch zeer gunstig gezind. "De nieuwe grens van Holland moet minstens Mechelen insluiten", heet het kort na den Haagschen opstand, "vervolgens Maastricht en Gulik, en dan Keulen of ten minste Dusseldorp; wellicht moet ook Luxemburg er bij" [ Castlereagh aan Clancarty, 30 Nov. 1813 (F. O.)] . Nauwelijks Souverein Vorst geworden, vroeg de Prins reeds of hij door zijn zendelingen België mocht bewerken [lancarty aan Castlereagh, 17 Dec. 1813 ("whether I saw any objection to the employment of emissaries on the part of the Dutch Government at Antwerp particularly, and in other parts of the Austrian Netherlands, for the purpose of inducing the inhabitants to declare for the Government of H. R. H. the Prince of Orange"] . De Engelsche regeering ontraadde dit: in ieder geval moesten eerst de bondgenooten worden gehoord. Hiertoe vertrok Lord Castlereagh in de laatste dagen van 1813 naar het vasteland. Den 26{sten} December had de ministerraad plaats, waarin zijn instructie werd vastgesteld. Men bepaalde, dat Castlereagh voor Holland een barrière zou vragen, die voor het minst zou omvatten Antwerpen, Maastricht en Gulik, met een "behoorlijke" uitbreiding van grondgebied buiten de grenzen van 1792; dat men de Kaap zou houden, maar "daarvoor" Holland geld bieden om zijn barrière te versterken; dat men zou onderzoeken of Oostenrijk oogmerken had op de rest van België voor aartshertog Karel; dat de Souvereine Vorst vooralsnog zijn handen van België af moest houden ["The Prince of Orange to be discouraged from any attempt to extend Holland on the side of the Netherlands beyond its ancient limits, without the express consent of the Allies" (Memorandum of Cabinet, 26 Dec. 1813; F. O.)] . Castlereagh nam zijn weg over den Haag, waar de Prins hem met een herhaling van zijn vroegere aanspraken opwachtte [La réunion de la rive gauche du Rhin jusques à la Moselle, ainsi que celle des Pays-Bas, y compris Luxembourg, peut seule donner aux Provinces-Unies, considérées comme le boulevard de l'Europe contre la France, la consistance nécessaire" (Haagsch memorandum van 26 Dec. 1813; F. O.)] . Er kwamen uit België, meende de Prins, reeds gunstige stemmen ["Que l'on promulgue que la religion catholique s'exercera comme du tems de Marie Thérèse, que jamais ils ne relèveront en fait de religion que du Saint-Père, que l'on abolisse la conscription et la gabelle, et tout ce bon et brave peuple ne demandera que de partager le bonheur d'être gouverné par un Prince d'Orange" (memorandum van J. C. Amman van Schwanberg, Dec. 1813; copie in F. O.).- Schrijver was een artillerie-officier, in het land gekomen in 1789 tijdens de Brabantsche omwenteling en daar blijven hangen. Hij werd in Maart 1814 door de geallieerden aan het hoofd van de artillerie van het toen opgericht Belgisch leger gesteld (zie Coremans in Compte-rendu Comm. Royale, 1847, bl. 155)] . Zelfs waren twee Gentenaars, de "propriétaire" Huyttens en de katoenspinner Bauwens, in den Haag geweest om zich hem aan te bieden. Hij moest vooral de koopers van geestelijk goed in hun bezit handhaven, hadden zij gezegd, de nijverheid beschermen en de uiterste clericale factie zoowel als de verklaarde Franschgezinden mijden [Hogendorp, Br. en Ged. V, 53, 208; het antwoord van den Prins aldaar, 480.--Vgl. ook Fauchille, Une chouannerie flamande, 1813-1814 (Paris 1905), bl. 122 vv. Huyttens was ondernemer der stadsverlichting te Gent] .
Toen Castlereagh bij de bondgenooten te Bazel kwam, bleek het onmiddellijk dat Oostenrijk aan Venetië boven België de voorkeur gaf, en ook geen aanspraken maakte ten behoeve van aartshertog Karel [Castlereagh aan Clancarty, 22 Jan. 1814 (F. O.)] , maar dat Pruisen het land tusschen Maas, Rijn en Moezel voor zich verlangde. Een eisch waartegen Engeland in hoofdzaak geen bezwaar had ["I doubt much the policy of making Holland a power of the first order, to which she would approach if she possessed the whole of these territories" (Castlereagh aan Liverpool, 22 Jan. 1814; F.O.).] , immers nu Oostenrijk zich van de Fransche grens terugtrok, wilde men gaarne de andere groote Duitsche macht tot aan die grens uitbreiden. Liefst zou nu Engeland aan Pruisen beide Luxemburg en Mainz bezorgen, mits het lager af op den linker Rijnoever eenig gebied aan Holland liet, welks nieuwe grens dan zou kunnen samenvallen met de grens van België tegen Frankrijk van 1792 van de zee tot de Maas, en voorts zou insluiten de steden Namen, Luik, Maastricht, Gulik en Keulen. Den 27{sten} Januari vroeg Castlereagh, of de Souvereine Vorst vast van dit gebied, voor zoover het bewesten de Maas viel, de voorloopige administratie hebben mocht. Oostenrijk maakte geen bezwaar; Pruisen echter wilde vooralsnog aan den Souvereinen Vorst slechts de administratie der departementen van de Leie, van de Schelde en van de beide Nethen overlaten (de tegenwoordige provinciën West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen) [ Stein aan Castlereagh, 27 Jan. 1814 (F. O.)] . Tegen toekomstige uitbreiding van zijn gebied tot de Maas evenwel werd ook van die zijde geen bezwaar gemaakt. Castlereagh gaf thans verlof, dat de Souvereine Vorst aanving, België "op een bedaarde manier" in zijn voordeel te bewerken ["With respect to political connection, altho' no adjudication of new territory can take place till a peace, I see no reason why the Prince of Orange should not by emissaries or other means quietly encourage the people of the Low Countries to look to him as their future Sovereign. As far as the Meuse I think he is quite safe"(Castlereagh aan Clancarty, 1 Febr. 1814; F. O.).] .
Hij was er sinds lang mee bezig. Een zijner jonge diplomaten, van Zuylen van Nyevelt, reisde in het gevolg der troepen van von Bülow en van den hertog van Saksen-Weimar het land rond, en trachtte overal betrekkingen aan te knoopen. Hij verspreidde vliegende blaadjes, op dubbele kolom in het Vlaamsch en in het Fransch gedrukt, waarbij het volk tot den opstand werd aangespoord om zich vervolgens met het Noorden te kunnen vereenigen ["Que le seizième siècle instruise le dix-neuvième.... Que sous Guillaume VI il nous soit réservé de réaliser les vastes projets du premier Guillaume. Surtout ne laissons pas à des négociations de paix, toujours incertaines, le soin de fixer notre sort. S'il est vrai ce que nos politiques de Bruxelles assurent que l' uti possidetis en sera la base, dépossédons l'usurpateur de son illégitime possession, et nous aurons une patrie" (Lettre interceptée d'un seigneur de Bruxelles à un de ses amis à Gand, 7 janvier 1814; een van van Zuylen's blaadjes, gevoegd bij Clancarty aan Castlereagh, 5 Febr. 1814; F. O.)] . Een sedert eenige jaren te Brussel wonend Hollander, graaf van Bylandt, schreef brochure op brochure van dezelfde strekking [Hogendorp V, 54; overzicht van den inhoud bij Hymans, Hist. de la Belgique I, 53, 71.] . Toen Bülow en de hertog van Saksen-Weimar den 8{sten} Februari Brussel binnentrokken, was behalve de hertog van Clarence ook prins Frederik, de tweede zoon van den Souvereinen Vorst, aan hun zijde [Coremans (bl. 133) en Hymans (bl. 44) meenen verkeerdelijk dat het de oudste zoon, de latere Prins van Oranje, was] . De stad onthaalde de bevrijders op een schouwburgvoorstelling; halverwege den avond vertrokken Bülow en de hertog van Weimar; de hertog van Clarence liet "God save the King" spelen; applaus. Maar de hertog was achter in zijn loge teruggedoken, en liet prins Frederik de ovatie in ontvangst nemen. Het publiek had het niet zoo bedoeld ["Les bons Bruxellois croyaient fêter l'Angleterre, et ne pensaient nullement complimenter le jeune prince d'Orange. Cette scène a fait une fâcheuse sensation" (brief uit Brussel aan Nesselrode, 8 Febr. 1814; afschrift in F. O.). Vgl. Hogendorp V, 56. ] . De Engelsche gezant in den Haag, Lord Clancarty, nog onder den indruk van het vroegere gebod, dat de Souvereine Vorst in België nog niets zou ondernemen, maakte zich ernstig boos. Toen hij vernam dat van Zuylen bezig was een Belgische deputatie bijeen te trommelen, die den Souvereinen Vorst haar opwachting zou gaan maken in den Haag, eischte (en verkreeg) hij de terugroeping van dezen agent, en gaf, in tegenwoordigheid van den Souvereinen Vorst, aan van Zuylen's chef, van Hogendorp, harde woorden [Clancarty aan Castlereagh, 9 Febr. 1814 (F. O.); vgl. Hogendorp V, 54.--"The Prince of Orange has been playing the very devil in attempting to agitate the public mind in the Austrian Low Countries to tender the sovereignty of those provinces to him; in some parts among the very lowest rabble he has succeeded, but as these efforts have been directly against the opinions of the better and more respectable inhabitants, who are equally hostile to French rule, but who wish for the return of their old Government, or in default of this to be disposed of by the Allies with the consent of the Emperor who they think will consult their interests, these movements have had little effect, and indeed except in the immediate neighbourhood of General Bülow's force have scarcely appeared at all" (Clancarty aan Hamilton, 9 Febr. 1814; F. O.).--Vgl. Fauchille, bl. 180. Intusschen kon van een voorloopig gouvernement van den Souvereinen Vorst in België, uit te oefenen op naam der geallieerden, voor het oogenblik geen sprake meer zijn: onmiddellijk toen Bülow en de hertog van Weimar te Brussel kwamen, hadden dezen er reeds een voorloopig bestuur ingericht [Coremans, bl. 135] , waarbij eerlang twee Pruisische commissarissen optraden, von Lottum en Delius. Van den Souvereinen Vorst werd bij dit alles met geen woord gesproken. Dit was voor dezen te bedenkelijker, daar Bülow en de hertog van Weimar de Belgen toeriepen, dat hun onafhankelijkheid niet twijfelachtig meer was ["Qu'elle renaisse cette Belgique jadis si florissante l'indépendance n'en est plus douteuse" (proclamatie van 4 Februari; Coremans bl. 133)] . De Belgen konden hieronder kwalijk iets anders verstaan, dan dat de toestand van vóór 1795 zou terugkeeren, hetgeen niet in de bedoeling van de stellers der proclamatie lag, die aan onafhankelijkheid ten opzichte van Frankrijk hadden gedacht. Van vereeniging met Holland hadden zij ook kwalijk kunnen spreken: de bondgenooten hadden zich nog slechts bij voorloopige toezegging, niet bij uitdrukkelijke acte tot goedkeuring van Engelands plan verbonden. Rusland had ook de voorloopige toezegging nog niet gegeven. Het treuzelde opzettelijk in deze zaak, met het oogmerk zich voor zijn toestemming te doen betalen.
Den 15den Februari waren de onderhandelingen van Castlereagh met de bondgenooten, die over tal van zaken liepen, waaronder die van België er maar één was, zóóver gevorderd, dat hij hun eenige artikelen ter teekening kon voorleggen. Die welke het Hollandsch-Belgische vraagstuk betroffen, luidden als volgt: België tot de Maas, benevens het land tusschen Maas en Rijn benoorden een lijn Maastricht-Duren-Keulen, worden afgestaan aan den Prins van Oranje als Souverein Vorst der Vereenigde Nederlanden om voor altijd een integreerend deel van dien staat uit te maken ["To be annexed for ever to Holland as an integral part thereof."] ; over de andere helft van het land tusschen Maas, Rijn en Moezel zal, zoo het niet in zijn geheel of ten deele bij Holland wordt ingelijfd, beschikt worden in het belang van de veiligheid van dien staat en van Noordduitschland, en niet zonder goedvinden van Zijne Britsche Majesteit.--Oostenrijk teekende onmiddellijk; Pruisen met een voorbehoud: het wilde, zoo het zelf tusschen Maas en Moezel geplaatst werd, niet al het land benoorden de lijn Keulen-Maastricht aan Holland laten, opdat de nieuwe Pruisische provincie niet afgesloten zou komen te liggen van de Pruisische bezittingen rechts van den Beneden-Rijn. Rusland teekende niets, en kwam met den eisch, dat in ruil voor zijn toestemming, Holland een schuld van tachtig millioen gulden, door Rusland te Amsterdam aangegaan, zou overnemen [Castlereagh aan Clancarty, 20 Febr. 1814 (F. O.).] . Deze zaak gaf tot een langdurige onderhandeling tusschen Engeland en Rusland aanleiding, die hiermede eindigde, dat Engeland op zich nam Holland tot overneming van de helft eener tot zes millioen pond teruggebrachte som te bewegen, en dat het zelf de andere helft zou voldoen.
Was dus Rusland met geld tevreden te stellen, moeilijker was het, tusschen de aanspraken van Pruisen en die van den Souvereinen Vorst te bemiddelen. Wat Pruisen met zijn voorbehoud bedoelde, zette Hardenberg weldra in een uitvoerig stuk uiteen. Hij vroeg vooreerst de oude Pruisische bezittingen op den linker-Rijnoever terug, en wilde den ganschen Rijn van Mainz tot Emmerik tot een Pruisischen stroom maken, waarvan beide oevers tot denzelfden staat zouden behooren. Hiertoe was noodig dat de verschillende takken van het Nassausche huis (waarvan Nassau-Oranje er een was), hun bezittingen aan Pruisen afstonden. Nassau-Usingen en Nassau-Weilburg zouden dan worden schadeloos gesteld op den linker Rijnoever, tusschen Aken en Spa. Nassau-Oranje vond zijn schadeloosstelling in de vergrooting van Holland. Aan dit land zouden volgens het Pruisische plan op den rechter Maasoever slechts kleine halvemanen komen tegenover de vestingen Venlo, Roermond, Maastricht en Luik, voorts Gulik met een rayon, en Luxemburg. Om deze laatste vesting aan Holland te brengen zou de grens bij Val St. Lambert de Maas verlaten en dan den weg volgen over Marche en Famine, Bastogne, Martelange en Arlon naar Luxemburg; daarentegen zouden eenige kantons van Henegouwen en Namen aan Frankrijk worden afgestaan, dat geen behoorlijke verbinding had tusschen Givet, Philippeville, Maubeuge en Valenciennes ["Plan pour l'arrangement futur de l'Europe", 28 April 1814 (F.O.)] . Terwijl dus Pruisen niet in eerste linie tegen Frankrijk wilde staan, begeerde het beide Rijnoevers tot de oude grens van Nederland toe, en daaronder ook het Nassausche gebied van den Souvereinen Vorst, dat deze wel gaarne had geruild, maar dan tegen een land lager aan den rechter Rijnoever, en tegenover de (gehoopte) nieuwe grens van Holland gelegen: het hertogdom Berg [Heinrich von Gagern, Das Leben des Generals Friedrich von Gagern, I, 137] .
Nog in een ander opzicht liep het den Souvereinen Vorst tegen. Het voorloopig gouvernement, dat de Pruisen te Brussel hadden opgericht, werd door een ander vervangen, maar niet door het zijne. In het hoofdkwartier te Chaumont was een deputatie van Belgische aanzienlijken verschenen (de hertog van Beaufort, de markiezen van Assche en du Chasteler, en de gewezen pensionaris van Brabant, de Jonghe), om van de bondgenooten te vernemen wat het lot van hun land zou zijn [Zij waren afgevaardigd door de vergadering van 24 notabelen, die de hertog van Saksen-Weimar den 12den Februari te Brussel had bijeengeroepen (Coremans, bl. 135] . Zij hielden bij Keizer Frans aan, dat deze België onder zijn hoede nemen zou; was het herstel van het Oostenrijksch bestuur zelf onmogelijk, dan hoopten zij een afzonderlijke mogendheid te mogen worden onder een Oostenrijkschen prins. De Keizer nam alle hoop weg dat hijzelf weder hun vorst worden kon, maar het andere verzoek sloeg hij aanvankelijk niet onvoorwaardelijk af. De overige bondgenooten evenwel waren er eenstemmig tegen, en men gaf dus aan de deputatie mondeling te verstaan, dat de toekomstige vereeniging met het Noorden een uitgemaakte zaak was [Castlereagh aan Clancarty, 14 Maart 1814 (F. O.).] . Om de Belgen echter zooveel mogelijk genoegen te geven werd het Pruisisch voorloopig bestuur door een Oostenrijksch vervangen; tevens gaf men hun schriftelijk, doch in zeer rekbare uitdrukkingen, de verzekering dat door de bondgenooten op de belangen van België zou worden gelet, in het bizonder wat betreft godsdienst, handel, overneming van schulden, en vertegenwoordiging ["Les souverains alliés auront à coeur de maintenir la religion du peuple, de protéger son commerce contre toute entrave contraire à la raison et à la nature de sa position, et d'empêcher qu'on ne le charge de dettes dont en justice il ne saurait être grevé. Ils employeront leur haute influence et autorité pour procurer au peuple belgique une existence politique propre à lui assurer les avantages d'un système de gouvernement sage et libéral, jointe à une étendue de pouvoir et de ressources qui lui permette de jouir avec sécurité de la liberté et de l'indépendance qu'il est décidé à conquérir" (Note verbale adressée aux députés belges, 14 Maart 1814; F. O.).] . De nieuwe commissaris der bondgenooten was een Oostenrijksch generaal, baron Vincent, Belg van geboorte. Hem werd opgedragen de bevolking zoo geleidelijk mogelijk op de vereeniging met Holland voor te bereiden [Metternich aan Vincent, 1 Mei 1814 (F. O.).] .
Een gevoel van onbehagen en onzekerheid maakte zich van de Belgen meester. Wat hun het liefst ware geweest, onafhankelijkheid onder een Oostenrijksch prins, werd hun ontzegd. Buiten hen om was tot de vereeniging met het Noorden besloten; met een kettersche macht, klaagden de clericalen; met een door en door burgerlijke maatschappij, de groote heeren; met lieden die drie modes ten achter zijn, de Franskiljons. Wie nog het meest met de vereeniging op hadden, waren de gezeten liberale burgers, fabrikanten, "acquéreurs de biens nationaux", zooals de heeren Huyttens en Bauwens. Maar hun nijverheid verloor het groote Fransche afzetgebied, en wist niet wat zij er voor terug zou krijgen. De bondgenooten hadden de afgezanten met vage beloften afgescheept: over de hoogste belangen van het land zou worden beslist, zonder dat één Belg stem in het kapittel had. Onderwijl werd de weinig militaire natie tegelijk tot het oprichten van een eigen leger, en tot het onderhouden van talrijke vreemde troepen genoodzaakt. Het klagen over de afpersingen van vreemde troepen was den Belgen een tweede natuur geworden; zij bereikten er een ongeëvenaarde virtuositeit in. De historie had hun maar al te veel gelegenheid gegeven, deze gave bij zich te ontwikkelen. Hadden wij dan toch eindelijk een souverein, weeklaagt de raad van het departement van de Dijle, om ons armen te beschermen! [ "Qu'il il nous soit enfin permis de nous jeter aux pieds du Souverain que la Providence et Vos Majestés doivent nous donner, en le conjurant de sauver son peuple prêt à périr!" (Le Conseil général du département de la Dyle aux Souverains alliés, 27 April 1815; F. O.). ] En onderwijl drongen de meest verontrustende geruchten door omtrent de aanstaande verdeeling van bij elkander behoorende landen. Bleef men er bij, de Maas tot grens aan te nemen, dan werden oud-Namen en oud-Luik in tweeën gereten, waardoor tal van belangen werden geschaad [Verschillende adressen uit de Maasstreek (F. O.).] .
De ingenomenheid was in het Noorden weinig grooter. De zaak werd daar in diep geheim behandeld, zelfs voor de leden der commissie aan welke de Souvereine Vorst het ontwerpen eener grondwet voor de Vereenigde Nederlanden had opgedragen. Zij lekte niettemin uit, en ten slotte gaf Hogendorp er de grondwetcommissie in algemeene termen kennis van. Bij een van haar leden, Röell, Amsterdammer in zijn hart, kwam toen zoo groote weerzin tegen het denkbeeld op, dat hij beproefde er Hogendorp en den Souvereinen Vorst van af te brengen, althans van een vereeniging onder één huishouding. Hij kreeg ten antwoord, "dat het doel der vereeniging, kracht en sterkte voor den nieuwen staat, niet kon worden bereikt dan door éénheid" [ Briefwisseling tusschen Röell en van Maanen (v. M.).] . Bij het vaststellen van enkele artikelen der grondwet is het waarschijnlijk vooral de gedachte aan de toekomstige vereeniging geweest, die de stem der leden bepaald heeft; zoo b.v. bij het artikel dat in den vorst de belijdenis van den hervormden godsdienst eischte; een bepaling die den Souvereinen Vorst persoonlijk niet aangenaam was, maar die hij staan liet op dringende waarschuwing, dat anders een aantal notabelen alleen hierom tegen de grondwet zouden stemmen [Hogendorp V, 87.--"Wanneer wij Brabandsche provinciën tot territoir krijgen, zullen wij gereformeerden het onderspit delven" (van Lynden van Blitterswijk in de commissie; bij van Maanen, Aanteekeningen bl. 86)] .
Intusschen hadden de bondgenooten Napoleon overwonnen, en konden zij den vrede voorschrijven te Parijs. Het gansche geheel der nieuwe regelingen, die de val van het Keizerrijk noodzakelijk maakte, kon daar natuurlijk nog niet worden getroffen; veel moest worden overgelaten aan een Europeesch congres. Het vredestractaat, van 30 Mei, bepaalde ten aanzien van de Hollandsch-Belgische zaken niet meer, dan dat Holland zou worden vergroot met België tot de Maas; dat zijn grens op den rechter Maasoever zou worden geregeld, "naar vereisch eener goede verdediging van Holland en van zijn naburen"; dat de landen op den linker Rijnoever, die sedert 1792 bij Frankrijk waren ingelijfd, zouden toevallen aan Holland, aan Pruisen en aan andere Duitsche staten. De kwestie tusschen Holland en Pruisen bleef dus, tot groote ergernis van den Souvereinen Vorst, geheel open, en het tractaat zeide niet, dat men de provinciën Luxemburg, Namen en Luik ongedeeld zou laten. België kon alleen met het tractaat tevreden zijn, in zooverre de onzekerheid omtrent 's lands toekomst verminderd was, en dit was weinig. Men wist nu dat men onder den Oranjevorst kwam, maar van de voorwaarden ter verzekering van de Belgische belangen, aan de deputatie te Chaumont beloofd, was in het tractaat niets te vinden.
De mogendheden hadden den Souvereinen Vorst om advies gevraagd omtrent de vervulling hunner aan de Belgen gedane belofte. Hij was daarop den 20{sten} Mei naar Parijs vertrokken met eenige artikelen die van hemzelven afkomstig waren, en bij welker vaststelling hij, behalve met het antwoord aan de deputatie te Chaumont, rekening gehouden had met bezwaren, die van Belgische zijde aan zijn gezant bij het voorloopig bestuur te Brussel, van der Capellen, waren opgegeven [Er bestaan van de bekende "acht artikelen van Londen" vier staten. Zij zijn in alle hoofdpunten ontworpen door den Souvereinen Vorst zelf, in een brief aan van Nagell van 16 Mei, vervolgens door van Nagell in diplomatieken vorm gebracht 20 Mei; met behulp van dit stuk is een nota opgemaakt, welke Lord Clancarty 25 Mei te Parijs aan de goedkeuring van de Souvereinen Vorst onderwierp, welk stuk deze op 30 Mei beantwoordde met de toezending der acht artikelen in den definitieven vorm, zooals zij, naar de aanwijzingen van den vorst, door Falck geredigeerd waren. Deze acht artikelen werden 31 Mei door Lord Clancarty voorgelegd aan Metternich, Nesselrode en Hardenberg; zij zijn, zonder eenige verandering, 20 Juni 1814 te Londen gearresteerd, en daarop 21 Juli door hun auteur, den Souvereinen Vorst, officiëel aangenomen. ] . Men had daar, behalve van de reeds vroeger opgegeven punten van godsdienst, handel, schulden en vertegenwoordiging, ook van de residentie van den vorst en van het onderhoud der Hollandsche dijken gesproken, 't welk men, van plaatselijke Hollandsche toestanden blijkbaar volstrekt onkundig, vreesde dat aan de Belgen een zwaren last zou opleggen. Op dit punt was de geruststelling gemakkelijk: de dijken werden in Holland niet uit de kas van het gemeene land onderhouden. Wat het punt van den godsdienst betreft, verwees men de Belgen naar de artikelen der Hollandsche constitutie, die de gelijkstelling der gezindten uitspraken voor de wet, en de gelijke benoembaarheid van alle ingezetenen tot staatsambten. Verder verklaarde de vorst zich voor een volkomen gemeenmaking van lusten en lasten: vrije Scheldevaart dus en vrije vaart op de Hollandsche koloniën; amalgama van schulden. De beide helften zouden in de Staten-Generaal vertegenwoordigd kunnen zijn tot een gelijk getal [Zoo in het stuk van 20 Mei; in de acht artikelen: "les provinces belges seront convenablement représentées". ] . De vorst zou een gedeelte van elk jaar te Brussel doorbrengen, en de vergaderingen der Staten-Generaal zouden afwisselend gehouden worden in een stad van het Noorden en in een stad van het Zuiden [Het stuk van 20 Mei bepaalt, dat de beide helften ieder een afzonderlijken Raad van State zullen hebben.--Niet in de acht artikelen overgenomen] . De vereeniging zou dus zoo innig mogelijk zijn; de Hollandsche grondwet zou voor het geheele rijk gelden, "modifiée d'un commun accord d'après les nouvelles circonstances".
Het aanvankelijk denkbeeld der mogendheden was geweest, dat de voorslagen van den Souvereinen Vorst aan een kleine vergadering van Belgische aanzienlijken zouden worden voorgelegd, om hunne bedenkingen te vernemen. Een voorstel in dezen geest was nog 16 Mei namens de verbondenen door Lord Castlereagh naar den Haag afgezonden ["It appears to the allied Ministers highly desirable to institute a commission without loss of time to prepare for the approbation of the Sovereigns a project for the reunion of the Belgian Provinces with Holland. You will call the Prince of Orange's attention to this important object. This Commission may be assembled according to mutual convenience either at Brussels or the Hague, and should consist of an equal number of Dutch and Belgian members; possibly three of each might be sufficient.... Their duty will be to consider how Belgium can best be incorporated with Holland, preserving to the former a just share of authority in the States General, and also guarding their interest in matters of religion, finance, and commerce" (Castlereagh aan Clancarty, 16 Mei 1814; afschrift in de verzameling-van Nagell, Rijksarchief, den Haag). ] . De Souvereine Vorst had er dadelijk zooveel gevaar in gezien, dat hij spoorslags naar Parijs was vertrokken om de zaak te verhinderen [Clancarty aan Castlereagh, 20 Mei 1814 (F. O.).] . De Belgische aanzienlijken waren te Chaumont gehoord, meende hij; dit moest genoeg zijn. Welk nut zou het hebben, het resultaat van het onderzoek der daar vernomen bedenkingen nog eens aan de goedkeuring van eenige notabelen te onderwerpen, die er toch geen wettigheid aan zouden kunnen verleenen? Baron Vincent meende er voor te kunnen instaan, dat de notabelen, zoo hij ze kiezen mocht, ja zouden zeggen; het nut dat men bij mogelijkheid van dit "ja" zou kunnen trekken kwam echter niet in vergelijking bij het nadeel dat een altijd mogelijk "neen" zou toebrengen aan de zaak die de bondgenooten wenschten. "Les Belges, loin d'avoir à se plaindre, se féliciteront de voir enfin le terme de la pénible incertitude où ils sont déjà restés trop longtems, et d'apprendre que le soin d'assurer et d'améliorer leur sort et de hâter la réunion sur des bases justes et libérales est définitivement et exclusivement confié au nouveau Souverain, dont ils savent bien que les intentions et le caractère ["Hopende verder eenig personeel vertrouwen te verdienen, en kennis te hebben hoe ver eenen Protestantschen vorst gaan kan, door mijn oponthoud in Fulda alwaar alles zoo te zeggen de Roomsche godsdienst toegedaan was, en nooit de minste aanstoot of zwarigheid ontstaan is...." (De Souvereine Vorst aan van Nagell, 16 Mei 1814: Rijksarchief, den Haag). ] seront à la longue une garantie de leur bonheur bien préférable à des stipulations convenues dans un moment comme celui-ci entre le Souverain et quelques-uns de leurs compatriotes" [ Paper delivered by H. R. H. to the Earl of Clancarty, May 30, 1814 (F. O.). ] .
De landsvader! Zóó moest men tot de ministers der restauratie spreken! Intusschen is het voor de Noordnederlandsche geschiedschrijving meer dan tijd, te erkennen dat de Belgen, als zij later de artikelen van Londen artikelen van den Haag noemden, geen woord te veel hebben gezegd. Nothomb's befaamde uitdrukking van den "coup d'état permament", die dagteekenen zou van 1814, is historisch gerechtvaardigd.
Monsterachtig groot zien wij hier het misverstand, dat den nieuwen staat der zeventien provinciën heeft gedood. Noch het Noordnederlandsche volk, noch de Noordnederlandsche souverein hebben de Belgen voor vol aangezien. Waren hun bezwaren ik zeg niet weerlegd, doch zelfs maar gevat? Wat beteekende het hun te verzekeren, dat de katholieken tot iedere landsbetrekking benoembaar waren? [ "Les Belges jouiront de toute la tolérance religieuse que la constitution des Provinces-Unies établit. Les Catholiques sont par là même éligibles à tous les postes...." (van Nagell's stuk van 20 Mei)] Een dergelijke verzekering, gegeven aan een natie die voor 99% uit katholieken bestond, was alleen reeds een beleediging aan het gezond verstand. Met hun religiebezwaar hadden de Belgen voorzeker niet gemeend te vragen, of de katholieken in België wel tot landsbetrekkingen benoembaar zouden zijn. De moeilijkheden werden niet opgelost, zij werden genegeerd. De bondgenooten onderteekenden alles, in meer of minder goed vertrouwen op de uitkomst. Eigenlijk kwam een Belgische notabelenvergadering hun toch zeer ongelegen. Zonder twijfel zou zij verzocht hebben dat de Belgische landen over de Maas niet van het nieuwe rijk werden gescheiden, en de regeling der grenzen tusschen Maas, Rijn en Moezel was een der moeilijkste onderwerpen van alle en bleef nog zeer lang onbeslist. Voorloopig maakten zij zich van België af door tegelijk met de onderteekening der acht artikelen te verklaren, dat zij over het land beschikten in het belang van het evenwicht van Europa en krachtens het recht van verovering, en er, tot de feitelijke voltrekking der vereeniging toe, het bestuur over opdroegen aan den Souvereinen Vorst [Protocol van 24 Juni 1814.] . Deze aanvaardde het den 1{sten} Augustus met een niet ongeschikte proclamatie, van Falck afkomstig, waarin getracht was ieder het zijne te geven [Hymans, bl. 88] . De moeilijkheid van de taak echter, die Willem I en Noord-Nederland te wachten stond, werd ook door Falck weggegoocheld. Dezelfde gebeurtenis, die het vredestractaat van Parijs had aangekondigd met de woorden: "La Hollande recevra un accroissement de territoire", wordt in deze proclamatie "l'agrandissement de la Belgique" genoemd. Werd Holland uitgebreid, of België? In den gedachtengang van die de zaak uitgevonden hadden, Holland. Maar het was een veeg teeken, dat men hiervoor tegenover de nieuwe onderdanen niet uit durfde komen. Welk een fraaie "vergrooting van België" inderdaad, waarbij het, volgens Falck's eigen bekentenis aan een vriend, "te langdradig zoude geweest zijn, de Belgen te raadplegen"! [ Aan D. J. van Lennep, 16 Aug. 1814 (Falck's Brieven, bl. 213). ] --En was Holland geraadpleegd? Evenmin. De vereeniging is door beide volken bedacht noch goedgekeurd; zij is door hen ondergaan.
De grenzen van het nieuwe koninkrijk werden bij tractaat van 31 Mei 1815 bepaald. De Souvereine Vorst verkreeg daarbij het geheele over de Maas gelegen gebied der Fransche departementen van de Sambre en Maas, van de Ourthe en van de Beneden-Maas (provinciën Namen, Luik en Limburg); voorts van Venlo tot Mook een smalle strook, die Pruisen verhinderde tot aan de Maas te reiken. Onder bizondere bepalingen werd aan dit gebied Luxemburg toegevoegd, als een vergoeding voor het verlies der Nassausche erflanden. De verknipping van België was dus voorkomen, maar Holland won geen duimbreed aan den Rijn. De mogendheden hadden zich genoodzaakt gezien, aan Pruisen het koninkrijk Saksen te onthouden, doch hadden in ruil aan Pruisens aanspraken op het land tusschen Maas, Rijn en Moezel in ruimer mate toegegeven dan de vrede van Parijs had kunnen doen verwachten. In het oorspronkelijk plan, om aan den Souvereinen Vorst den linker Rijnoever toe te deelen van Emmerik tot Keulen, benevens den linker Maasoever van Maastricht tot de Fransche grens, was het denkbeeld eener "uitbreiding van Holland" duidelijker uitgedrukt dan in de nieuwe regeling, die geheel op een vereeniging van Holland en België nederkwam.
De Souvereine Vorst had het tractaat van 31 Mei 1815 niet afgewacht, om den koningstitel aan te nemen. Met goedvinden der mogendheden had hij dit reeds gedaan na de landing van Napoleon. Het nieuwe koninkrijk had nu, in zijn zelfstandige deelneming aan den nieuwen Europeeschen oorlog, een proef af te leggen, waarin het niet al te ongelukkig slaagde. België steunde zijn nieuwen vorst tegen den inval; 's konings zoon vergoot zijn bloed voor een zaak die Zuid en Noord gelijkelijk aanging. Onder den indruk van het gemeenschappelijk gevaar werd, in Mei en Juni 1815, door een Hollandsch-Belgische commissie de grondwet van het Noorden herzien, die volgens de artikelen van Londen toepasselijk zou worden verklaard voor het geheele koninkrijk, na wijziging "met gemeen goedvinden". Falck had de Belgische leden bijeengezocht, en daarbij zorg gedragen het clericale element in de minderheid te laten. Als zuivere clericalen konden slechts gelden Raepsaet en Dubois. Het sterkst was de adel vertegenwoordigd: de Thiennes, de Mérode, de Méan, van Aerschot; de beide laatsten tegelijk liberalen. Uit de balie waren genomen Leclercq en Dotrenge; uit de Napoleontische bureaucratie Holvoet en de Coninck; nevens den clericaal Raepsaet, vertegenwoordigen de liberaal Gendebien (oud-pensionaris van den derden stand in Henegouwen) het burgerlijk element uit de oude regeering van vóór 1795. Voor de leiding der Belgen rekende de koning op graaf de Thiennes, die tot dusver, onder den Hollandschen gouverneur-generaal van der Capellen, het departement van justitie in België waargenomen had, en die het vertrouwen scheen te bezitten van een goed deel zijner adellijke standgenooten.
Van daadwerkelijk verzet tegen de regeering van den Souvereinen Vorst was sedert 1814 geen spoor gebleken, maar daarom was men er niet mede verzoend. Vooral niet de machtige clericale partij. Juist in de dagen dat te Londen de acht artikelen van Willem I door de mogendheden bekrachtigd werden, had deze, bij monde van den oud-bisschop van Roermond, baron van de Velde de Melroy, opgave gedaan van haar eigen wenschen. De Roomsche godsdienst, zeide deze, kon in België tot de heerschende worden verklaard, zonder het beginsel der verdraagzaamheid prijs te geven. In België geen protestantsche ambtenaren; een eenvoudige eed van trouw aan den Souverein; aanmoediging van het katholiek onderwijs; herstel van de Jezuieten en van eenige kloosterorden; geen burgerlijk huwelijk; over de wijze van vervulling der bisschopszetels onderhandeling met den Paus. Een afzonderlijke constitutie voor België, goed te keuren door een vergadering van geestelijken en leeken, en zoo al geen wettelijk voorgeschreven, dan toch wezenlijk toegepaste uitsluiting der "acquéreurs de biens nationaux" en oud-keizerlijke ambtenaren uit het bewind ["Réflexions confidentielles sur des objets majeurs concernant l'intérêt des Pays-Bas catholiques", 8 Juni 1814 (F. O.). ] . Eischen die niet slechts met de artikelen van Londen onvereenigbaar waren, maar wier doorzetting een burgeroorlog zou hebben doen ontstaan in België zelf.
Een nieuwe poging werd door den bisschop van Gent, de Broglie, gedaan bij het Congres van Weenen. Het was onmogelijk, zeide deze, een katholiek volk onder een protestantsch vorst te stellen zonder het eenige waarborgen te geven. Hij vroeg derhalve verbod van den protestantschen eeredienst elders dan in 's konings paleis; twee bisschoppen in den (Belgischen) Raad van State, die uit enkel katholieken moest worden samengesteld, en aan wien uitsluitend het recht van onderhandeling met den pauselijken nuntius zou toekomen; een concordaat; herstel van de geestelijke tiend; herstel en volledige vrijheid van de Jezuieten en kloosterorden ["Réflexions confidentielles sur des objets majeurs concernant l'intérêt des Pays-Bas catholiques", 8 Juni 1814 (F. O.). ] .
Het Congres dacht er te minder aan zich met dit alles in te laten, daar kardinaal Consalvi, die te Weenen den Paus vertegenwoordigde, zich met deze eischen niet solidair verklaarde. De latere minister van katholieken eeredienst, baron Goubau, een Belgisch Jozefist die te Weenen woonde, sprak Consalvi over het stuk van den Gentschen bisschop aan. De kardinaal bepaalde zich tot een aanbeveling van het herstel van eenige orden en corporatiën, die werken van barmhartigheid ten doel hadden, en tot een waarschuwing dat men het concordaat van 1801 onmogelijk met een protestantsch vorst hernieuwen kon; de koning zou hoogstens bisschoppen kunnen recommandeeren [Goubau aan van Spaen, 19 Dec. 1814 (F. O.).] .
Elk souverein, die in 1815 de regeering van België op zich nam, zou, zoo hij niet de eenvoudige uitvoerder had willen zijn van geestelijke bevelen, een strijd te voeren hebben gehad tegen de katholieke reactie, welk zich voorstelde de gansche Revolutie ongedaan te kunnen maken. In het geval van Willem I echter werd de strijd door bijkomstige omstandigheden verscherpt. Hij zou verstandig hebben gedaan, de wezenlijk in het volk bestaande onrust door eenige constitutioneele bepalingen te temperen. Thans werd van die onrust door de geestelijkheid gebruik gemaakt, om het Belgische volk voor een zuiver clericaal program te spannen.
In den Haag onderschatte men de kracht dezer beweging. Hoe weinig kwam er inderdaad in de zittingen der gemengde commissie van voor den dag! De Belgen spraken veel en druk, maar hadden geen tezamen overlegd plan. Zij vereenigden zich alleen om de vermelding van Amsterdam als rijkshoofdstad, en de bepaling dat de koning hervormd moest zijn, te schrappen; op twee na [Méan en Mérode] verwierpen zij de gelijkheid van het aantal afgevaardigden voor Noord en Zuid in de Staten-Generaal, die dus aangenomen werd. Noord was Zuid ter wille in de instelling eener Eerste Kamer; in de uitbreiding van het begrootingsrecht der Staten-Generaal; in het voorschrijven van de openbaarheid der zittingen van de Tweede Kamer. Met het artikel, dat in den vorst de belijdenis van den hervormden godsdienst eischte, trachtte de voorzitter der commissie, Hogendorp, ruilhandel te drijven. Het was in de grondwet van 1814 opgenomen geworden na veel strijd, en niet zonder gedachte aan de vereeniging met België; het weg te laten zou, meende de voorzitter, de Noordnederlandsche protestanten in een gevaarlijke mate bezwaren. Hij zocht het daarom te redden door er een artikel tot zekerheid voor de katholieken nevens te stellen, en beide artikelen tegelijk in stemming te brengen. Het gezag des konings en dat van den Paus in zaken de katholieke Kerk betreffende zouden geregeld blijven op den in België van ouds bestaanden voet ("par les anciens usages et libertés de la Belgique"), behoudens de wijzigingen, daarin te brengen bij concordaat ("sauf les changemens, que S. M. pourra y apporter de concert avec Sa Sainteté"). Het was om het openen van uitzicht op een concordaat, en de vermelding van 's Pausen naam, te doen, waarop de Merode en de Thiennes steeds hadden aangedrongen [Hogendorp V, 119; VI, 122, 146, 227, 241-'43; van Maanen, Aanteekeningen, bl. 211; Raepsaet VI, 167 v.v. ] . De zaak mislukte: de katholieken bleven zich als één man verzetten tegen het artikel dat de belijdenis van een bepaalden godsdienst in den vorst eischte, terwijl de "flauwe Kristenen" [ Uitdrukking van van Hogendorp (V, 119).] onder hen geen prijs stelden op het artikel over de rechten van den Paus. Beide artikelen, tezamen in stemming gebracht, kregen niet meer dan vijf (noordelijke) stemmen. Tegen stemden, behalve de liberalen van weerszijden, die het over de verwerpelijkheid van beide artikelen eens waren, de conservatieven van het Zuiden, die in ieder geval het artikel over den hervormden godsdienst van den vorst geschrapt wilden hebben.
Merkwaardig was hierbij, dat in de vergadering, waarin deze gewichtige stemming plaats hebben moest, van de beide clericalen Raepsaet door afwezigheid schitterde en Dubois geen woord sprak. Toen nu later de Thiennes en de Mérode nog een zwakke poging waagden, om een artikel tot geruststelling der katholieken in de grondwet te brengen ("onze geloovigen", zeide de Mérode, "moeten zien, dat wij voor hen gezorgd hebben" [ Van Maanen, bl. 277] ), ging van al de katholieke commissieleden niemand dan Dubois mede. Raepsaet was bij al deze beraadslagingen afwezig. Zijn zeer dubbelzinnig gedrag laat geen andere verklaring toe, dan dat hij reeds met het Belgisch episcopaat maatregelen tot verwerping der grondwet beraamde. Hoe duidelijk is het bij dit alles, dat zoowel Belgische clericalen en Belgische liberalen zich bij deze gelegenheid meer als partijmannen dan als Belgen gedroegen. De clericalen trachtten, door het verspreiden van de dolzinnigste schrikbeelden, den bestaanden weerzin tegen de vereeniging met Holland te exploiteeren ten eigen bate. Zij trachtten geensdeels, onder de bestaande omstandigheden het beste te verkrijgen wat te verkrijgen was. De liberalen waren ook matig met de vereeniging ingenomen, maar als zij dan toch geschieden moest, diende van deze gelegenheid gebruik gemaakt om de positie der clericalen in België zelf zooveel mogelijk te verzwakken. Deze lieden hadden nog vijftien jaar politieke opvoeding noodig, eer zij een toonbare natie waren geworden. Over de wijze van aanneming der grondwet had een eigenaardige, de stemming in België kenschetsende beraadslaging plaats. De Thiennes, van de Belgische edelen aan de regeering van Willem I het best gezind, en met wien Hogendorp zich zeer wel verstond, ontraadde de onderwerping aan notabelen ten stelligste: "ik houde het voor zeer gevaarlijk", zeide hij, "daar men intrigues zal zien geboren worden en wellicht de geheele zaak op losse schroeven stelt" [ Van Maanen bl. 130, bevestigd door brieven van de Thiennes aan den koning (papieren-van Gobbelschroy, Rijksarchief, Brussel). ] . Mérode viel hem bij: in België zeide hij, moest het volk de constitutie van boven ontvangen; het zou een andere handelwijs niet begrijpen. "Hoedanig men het ook inrichten wil met betrekking tot de acceptatie van de constitutie, altijd zal men bij ons gelooven, dat er tours de passe onder loopen, en waartoe zal men dit wagen"? Ook de Coninck scheen van dit gevoelen, en van de Noordelijken sprak Mollerus in gelijken geest: het eerste der acht artikelen van Londen had aan de Belgen een constitutie gegeven; van verwerping kon dus geen sprake zijn. Wel gewaagde het artikel van wijzigingen, aan te brengen bij gemeen overleg, maar dit overleg had reeds plaats in de commissie zelve. De voorzitter evenwel, en met hem de groote meerderheid, was van een andere meening. Men zou niet de grondwet kunnen verwerpen, maar wel de daarin voorgestelde wijzigingen; in het Noorden zouden die wijzigingen niet kunnen worden ingevoerd buiten medewerking der Staten-Generaal, en er zou dus een groote ongelijkheid in de behandeling der beide helften ontstaan, wanneer men de wijzigingen aan België kortweg oplegde. Alsof de ongelijkheid in behandeling nog ontstaan moest! De oppervlakkige Dotrenge drong ook sterk op een stemming in het Zuiden aan, dat zich anders als veroverd land zou blijven beschouwen. Alsof het daartoe niet door de mogendheden met zooveel woorden was verklaard! Slechts zes leden hebben in de commissie tegen het oproepen van notabelen gestemd, waaronder drie Belgen (de Thiennes, Dubois, de Mérode). Als de koning gewild, en de voorzitter het naar dien wil gestuurd had, ware ongetwijfeld een andere beslissing te verkrijgen geweest [Van Maanen zeide het, "naar zijn verstandelijke overtuiging", met Mollerus eens te zijn, maar stemde "uit billijkheid" met den voorzitter; eveneens verklaarde zich van der Duyn. Hierop veranderde de Coninck, die eerst tegen gesproken had, maar vóór stemde.] . Inderdaad, wat had een stemming te beteekenen, nu noch België, noch Holland, noch de koning meer vrij waren? Krachtens het eerste artikel van Londen had België een grondwet; het was die der Vereenigde Nederlanden. In de commissie werd dan ook erkend, dat, hoe de stemming ook uitviel, de koning niet anders doen kon dan de grondwet afkondigen. De Staten-Generaal van het Noorden, ja, konden over modificatiën stemmen, maar aan een groep ingezetenen uit het Zuiden zou men niet kunnen beduiden dat zij enkel over wijzigingen stemden en niet over de zaak ten principale. Zonder of met de stemming door notabelen bleef de vereeniging een gedwongene, de grondwet een opgelegde.
Had men, vóór de stemming, met den clerus moeten onderhandelen? Maar de Broglie zou oogenblikkelijk de discussie hebben geleid naar een terrein waarop de regeering hem niet volgen kon: naar gene zijde van de artikelen van Londen, en de mislukking eener zoodanige onderhandeling was veel gevaarlijker, dan geen onderhandeling hoegenaamd. Het is een fout geweest, dat de koning de clericale richting niet wat sterker in de commissie vertegenwoordigd heeft; een ergere nog, dat hij en Hogendorp het artikel betreffende het concordaat zoo geheel aan de ongewisheid der deliberatiën hebben overgelaten: de Belgische liberalen hebben de beslissing over dat artikel in de hand gehad, zij die toch in waarheid de minderheid der bevolking vertegenwoordigden. Met eenig beleid ware het artikel voorzeker aan den koning te renvoyeeren geweest, gelijk immers ook de commissie van 1814 zijn beslissende stem nopens twee artikelen, die den godsdienst raakten, had ingeroepen. De ernstigste ongerustheid bestond nu eenmaal in 1815 bij de geloovige katholieken, en naar die zijde wilde men eenige verzekering geven. Maar nu kwam er niets van terecht dan de volgende volzin in de door Hogendorp gestelde, door de Thiennes en de Coninck goedgekeurde proclamatie aan de Belgen van 18 Juli 1815, waarin hun van de aanstaande bijeenroeping van notabelen werd kond gedaan: "Nous assurons en particulier a l'Eglise catholique son état et ses libertés, et nous ne perdrons pas de vue les exemples de sagesse et de modération que nous ont laissés à cet égard nos prédécesseurs, vos anciens souverains, dont la mémoire est si justement vénérée parmi vous" [ Hymans I, 246; vgl. Hogendorp VI, 153.] . De geestelijken waren toen hun machinatiën reeds lang begonnen.
Met welken uitslag is bekend. Willem I had, na den eersten goocheltoer, de artikelen van Londen, zich en zijn nagedachtenis het tweede hocuspocus, waarmede het getal 527 werd verklaard het getal 796 te overstemmen, kunnen besparen, indien hij verklaard had dat de grondwet door de meerderheid der gezamenlijke bevolking van het Rijk was aangenomen. Wanneer slechts een derde bij ons vóór stemt, had reeds Dotrenge in de commissie gezegd, is de meerderheid buiten kijf. Doch waar bleef dan het gemeen goedvinden, dat de artikelen van Londen hadden geeischt, en dat toch wel niet dan van de beide helften des Rijks kon worden verstaan? Om dit gemeen goedvinden in het goedvinden der Belgische commissieleden te doen bestaan, was het thans te laat. Er zat dus niets anders op, dan òf de door den spot van Belgische schrijvers berucht geworden arithmétique néerlandaise toe te passen, òf te verklaren dat men geen stemming had behoeven te vragen en niettegenstaande de verwerping tot de invoering der grondwet zou overgaan. De verwerping, zeide de liberale Observateur, maakt de grondwet niet krachteloos, evenmin als een aanneming haar van kracht zou gemaakt hebben [Observateur 1815, II, 366] . De waarschuwing van den gouverneur-generaal van der Capellen aan de notabelen, dat men over de artikelen betreffende den godsdienst geen uitspraak had te doen, maakte zeer weinig indruk. Men antwoordde er onmiddellijk op, dat men dan om andere artikelen de grondwet zou verwerpen. [Voetnot : "Le comte Delafaille, président des notables de l'arrondissement de Gand, a fait imprimer une dépêche de S. E. le baron van der Capellen qui s'exprime sur ce que les notables n'ont pas à voter sur l'article de la religion, définitivement stipulé au congrès de Vienne. Dans la nuit même, une multitude de pamphlets ont été dirigés contre cette lettre; on les a donnés dans les mains des passans. Il y est dit que le Souverain ayant par la Constitution la suprématie sur le clergé par le fait qu'il avait l'inspection des hautes et basses écoles etc., on ne pourrait même pas l'accepter en omettant les articles du culte..... Après la saisie du mandement [het bekende stuk van de Broglie, Hymans I, 253] , les libelles ont redoublé de fureur: ils commencent à entamer les questions les plus essentielles. L'armement général est nommé une conscription renforcée; la fusion de la dette, le nombre égal des Hollandais dans la représentation, tout cela est attaqué avec acharnement. Les femmes en parlent même dans la société" (Rapport van den directeur van policie te Gent aan de Thiennes als commissaris-generaal van justitie, 13 Aug. 1815; papieren-van Gobbelschroy, Rijksarchief, Brussel) Einde van de voetnot.). ] . De zaak was, dat de meerderheid van het Belgische volk de vereeniging niet wenschte, en dat zij de stemming als een middel aangreep, om aan dezen afkeer uiting te geven. Voor zoover de Belgen niet aan den leiband der geestelijkheid liepen, waren zij toch ten zeerste ontevreden over de vereeniging der schulden (die van Holland beliepen 589, die van België 27 millioen gulden) en over de onvoldoende vertegenwoordiging van het Zuiden in de Staten-Generaal (Holland had 55 leden voor twee millioen, België 55 leden voor drie en een derde millioen inwoners). Altemaal artikelen tot welker rechtvaardiging men, even goed als voor die over den godsdienst, den tekst der bepalingen van Londen inroepen kon. Waar bleef de "innige en volmaakte vereeniging", zoo men de schulden niet gemeen maakte; waar het begrip der "uitbreiding van Holland", zoo het toevoegsel het oude land overstemmen kon? De zaak is waarlijk reddeloos geweest van het begin af. De 527 stemmen zijn minder vóór de vereeniging (die reeds een feit was), dan tegen de geestelijkheid uitgebracht.
De stemmingslijst is merkwaardig uit een oogpunt van Belgische politieke geographie. In Namen, Luik, Limburg was de meerderheid vóór de grondwet; in Luxemburg was geen enkele stem tegen; in Zuid-Brabant en Henegouwen was een aanzienlijke minderheid vóór de grondwet; in West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen hadden de neenzeggers een verpletterende meerderheid [Te Gent 10 ja, 70 neen; te Yperen en Antwerpen niemand ja, 50 en 59 neen; te Mechelen 5 ja, 33 neen; enz] . De hoofdgewesten van Dietsch-België waren dus het meest wederstrevig; overeenkomst van ras en gemeenschap van taal waren volstrekt werkeloos bij deze vereeniging. Vlaanderen liet zich op sleeptouw nemen door een Franschen prelaat die zijn voorkeur voor de Bourbons geen oogenblik verheeld had [Coremans, bl. 199.--Ook tijdens het verblijf van Lodewijk XVIII te Gent, gedurende de "honderd dagen", had de Broglie van deze voorkeur doen blijken. ] , en in de gewesten waar de meerderheid voor de grondwet stemde geschiedde dit niet omdat men tot Holland naderen wilde, maar omdat de geest van Voltaire er was doorgedrongen. Niet dat ~deze~ vereeniging verbroken is kan ons verwonderen, maar dat zij vijftien jaar heeft geduurd. Behalve op papier, heeft de scheiding nimmer opgehouden te bestaan; ja was zij eigenlijk van het papier zelf verdwenen? De bepaling der 55 tegen 55 geeft het antwoord. Die de taak op zich nemen wilde, door de mogendheden aan den vorst van het Noorden op de willige schouders gelegd, kon òf met de "vergrooting van Holland", òf met de "innige vereeniging" ernst maken, niet met beide tegelijk. Had hij den moed niet het nieuwe rijk als een vergroot Holland, België als een barrière te administreeren, dan moest ook aan België de vertegenwoordiging naar den maatstaf der bevolking worden toegestaan. Alleen deze kon de gemeenmaking der schulden rechtvaardigen. Men zou dan tot de Belgen hebben gezegd: wij bieden u de beschikking aan over ons volksbestaan met zijn lusten en lasten, zijn overleveringen en zijn toekomst, zijn deugden en zijn gebreken. Wilde men dit niet (wee Holland, dat het ooit zou willen!), dan had men zijn handen van België af moeten houden.